Na’áni naá kusikigo y otros poemas

Celerina Patricia Sánchez, Santiago, poeta Ñuu savi. comparte veros en mixteco y en español: “miro tus manos con surcos por los años de trabajo
mil canales de vida / manos que han forjado esta tierra”

Texto de 11/03/21

Celerina Patricia Sánchez, Santiago, poeta Ñuu savi. comparte veros en mixteco y en español: “miro tus manos con surcos por los años de trabajo
mil canales de vida / manos que han forjado esta tierra”

Tiempo de lectura: 4 minutos

na’áni naá kusikigo

nakusikigo tsi yoo taa unkunaá
chàà kue nda’u ntsitsa che’e tsi chuún tsi taa nchiikogu
tiin nda’u tsi nda’á ràà naa kusikigo ñaá kuugo tachi…viko
tsâkú tsi kue chivìì saan ndaki’ín yoo ràà kusi inu
tono nîi ñaá koyo nuni ñaá
taa skoyo naá ñaá ka’ma tsi kuaka ini naá
rìì yee ntsitsa che’e saan nchiiká nchai kuii ñaa koo
nuú kua’á yoso kue kuià… ña’a… ña’a
kuncheé núú tsi nduchinúgu ñaá kaa tono kue tichiun maakusiku
tiín yivigu nuú nda’u ràà naá kusikigo ñaá kuugo yuyu ñaá tsiká nuù
tsi ini i’ni tono yu’ku yùà ñaá kandí nuú yivi

juguemos

juguemos con la luna tras el atardecer
tus manos duras de trabajo y la molienda
tómalos con los míos y juguemos a ser aire… nube
ríe con las luciérnagas y recibe la luna con alegría
como mazorca tras los granos que van cayendo
en el desgrane con la celeridad de la nostalgia
el esfuerzo por vivir en la miseria que nos han condenado
por milenios…………..mujer…………. mujer
mírame con tus ojos de estrellas / no vaciles
toma tu vida en tus manos y juguemos a ser brisa que vaga
con su corazón caliente como volcán que estalla en el universo

ka’an kuena

kachi naá ñaa kuù nda’avi
rii yeeyu nuu ve’e
ñàà koo ye’é
koo yavii ñàá nuú ke’e nikanchii

kachi naá ñaa koo yu’ú
ràà ka’anyu tsi kue yucha
tsiniyu nixi kaa yu’ú yu’ku
raa tsik’a nùú
nuú ndi’ítu’uso kue ichí

kachi naá kuèè tsita
rìì suu yaa kuú ñaá kumi
ràà tsiniyu nixi tsita kue saa
ñàá kaana yu’ú kuií
mií ñàá kee nuú iniyu
rìì kuú ñàá stako kue natsanú

kunúyu su’nu
xíoò tsi kue nda’a ita
ndatava kuèè tatu nchuaso
kue tikuva nuú kue ñàá

kachi naá tu’un nda’avíà
ràà ndatu’ún tsi yoo tsi tichiún
kachi naá ñaá kuèè tsini inka kue ñuu
raa tsiníyu inka yivi
rìì tsiká nùú tsi viko
tsiníyu yu’ùà

kachi naá ñaa nda’avì natsanú yatá
ràà me’e kue ñáâ snaí nuú
nixi kuú chií ndaaso

hablan

me dicen pobre
porque vivo en una casa
sin puerta sin ventana

me dicen ignorante
porque murmuro con los ríos
conozco la voz de la montaña
mi paso se ha extendido
por todas las veredas
dicen que mi canto no es melodía
pero canto con los pájaros
mi tonada es profunda…viene del alma
herencia de las abuelas

tejo mis huipiles
con pétalos de colores
descubriendo mariposas

dicen que mi palabra es pobre…
pero platico con la luna y las estrellas
dicen que no sé viajar
y conocer otros mundos
pero… viajo con las nubes
conozco sus palabras

dicen que mis ancestras eran débiles
y son ellas las que me enseñaron
a ser guerrera

sana ini

tu’un tsa’á ninducha ñáá
nuú koó nda’ví yoo vitsí
kue yutu yaá nda’á kuii
rìì tuu kitsáa ndií
katu’ún tachi
kaní kini koo savi xee
nikuaká ini ñaa inga xini
ràà nikutañùíyo nuú sana ini naá
ràà ndatsíkúo vitalu tsi ñaá tâví
nuú maá ini ii ñû’ungo
ràà ndachikáà kuii nuú ntsinduni
ṫn nchuxii ñaa namàà ini
nuú ve’e yaa ñaa ndoñu’un

ràà nikivi ñaa yû’ú nuú yu’úgo
nuú sukugo yâká kaínchaà
takua maa yaá nuú kunigo
ndasama yivi yo’ó

olvido

historia que se diluye
en la sombra de un invierno
árboles se deshojan
desahucio de la muerte
anuncia el viento
bocanada de tormentas
en melancolía de un sistema
que nos arrasó en el olvido
nos volvió efímero y frágil
en nuestra tierra espiritual
y nos incrustó en la memoria
a un dios condenador
con un paraíso perdido

el miedo se metió en nuestra boca
garganta polvo que nos ahoga
para no caer en la tentación
de lo subversivo

ñùù ini

ingayu nuú ñuu yo’ó
kini taa yeeyù
ràà kuèè ndane’é mee
kue yucha ndasama kuii mii kaa
kue yúkû nduyùùso kuii ichí yùù
kue ita ndayààsi nixii ini ndiá
mitu’un tiàn nuu yu’ú yivi
nii ndíi ini
ndiíso káa
ño’ó kuú ñaa ndatavayu
ràà kue kuniyu niña’áso
mitu’un ndandukú xoo andivii
ñaa ndakani nixi ntsío

añoranza

estoy en la ciudad
en un andrajo de existencia
no me encuentro
los ríos han cambiado por autos
los surcos por calles pavimentadas
las flores una resaca de tristezas
agazapadas en los filos de la existencia
piltrafas
cadáveres
ellas son mi espejo
no quiero saber más
sólo busco un pedazo de cielo
que me recuerde mi morada

kòò tu’ún

ñaa tsitá saí ñaa nkoó niñààso iniyu
ràà chinchí ñaa ndo’ó iniyu
taa kundu’ú tsa’á yutu kò’ôo
ràà yeeyù nùú ñu’únyò
chàá kueè ndi’í ñaa yivi yo’ó
ndíkiso ndatu’ú raa ntsino aa koí aa nkoí schaán isa

schaán aa isa tsínó nchií kuí rii mitu’ún inkaí nuu xinó raa kue ndía
sa’án sa’í ndikiíso ta untuú
aa me’é kuú ñaà u-un ini ñàà kue kuniyu tsìnì ñàà stakoóyu
kueé kuniyu kunche’é nixi kaá ndaá yivi
ñàà mitu’ún kúu vichi raa kií yo’ó kuú yàà ñàa stakoó takuni

ñàà tsana’á kuí i’ina iniyu ñaà tsíká manchya nùú níí
ràà saí kuú tundo’ó nuu titsí nuu xini tono nivi ñàà kuú
chaá ndàndùkú nchíi kuú yiviyo’o nova’a ye’eyu yo’ó

sin respuesta

mi canto es un vacío
que anima a la soledad
bajo el árbol más frondoso
de mi existencia en esta tierra
en la eternidad que no termina
tras el amanecer del futuro que no existe

el mañana es una ilusión que no concluye
porque se presenta cada día tras el despertar
quizá es la envidia de mi propio ser en abandono
que no quiere darse cuenta de la realidad que sólo
es un instante de vida y hoy es el rescoldo del ayer

el pasado es un fantasma que recorre mi sangre
que flagela mi consiente bajo la estirpe humana
tratando de buscar el sentido a la existencia

nda’á

ncheé nda’ù nàà nikutu yùkú rìì kua’a kuú kuia sachuùn
ṫn yoso xa’ín ingá nuú nda’ú ñàá sachuún ñu’únyo
ràà nii kunugu ṫn yivi tu’ún tsi kue staa
ndikiíso ndakachú nduchinuugu tsi ñu’ma tono ‘ín tu’ún tsaavi
ràà kuitagu ncha tsana’á ra nchikava’ú tu’úngu inu
ràà yu’ugu kuèè kunia tavii nii ṫn ndusu ñaà ndakaní tsaú
kue nda’ú ñàà ndasavaa xiní ta ntsikuú si’ilu
kue nda’ú nchaáyu ta kuèè kuú kixiyu
ràà tsisikigu tsi paíngu kuú tono ñá’á yù’kù
kue nda’ú uvi tasu ñaa tsisíkí tsika nùù nuú yívi

manos

miro tus manos con surcos por los años de trabajo
mil canales de vida / manos que han forjado esta tierra
con tu fuerza has tejido la historia con tortillas
como un poema en la mañana lavas tus ojos con humo
de un cansancio añejo guardado en tu palabra
y que tu boca no ha querido emitir un eco de queja
tus manos que han trenzado mis cabellos de niña
tus brazos refugio de un sueño mal logrado
con tu rebozo juegas a ser mujer montaña
tus manos dos águilas juegan a la libertad EP

Este País se fundó en 1991 con el propósito de analizar la realidad política, económica, social y cultural de México, desde un punto de vista plural e independiente. Entonces el país se abría a la democracia y a la libertad en los medios.

Con el inicio de la pandemia, Este País se volvió un medio 100% digital: todos nuestros contenidos se volvieron libres y abiertos.

Actualmente, México enfrenta retos urgentes que necesitan abordarse en un marco de libertades y respeto. Por ello, te pedimos apoyar nuestro trabajo para seguir abriendo espacios que fomenten el análisis y la crítica. Tu aportación nos permitirá seguir compartiendo contenido independiente y de calidad.

DOPSA, S.A. DE C.V